สมุนไพรคืออะไร และ คุณภาพของสมุนไพร

สมุนไพร คืออะไร

"สมุนไพร (herbs)"  มีคำจำกัดความได้หลายอย่าง  ขึ้นกับว่าใช้กับเนื้อหาอย่างไร  ทางด้านพฤกษศาสตร์  HERBS หมายถึงพืชมีเมล็ดที่ไม่มีแก่นไม้ (nonwoody)  และตายเมื่อสิ้นสุดฤดูกาลเพาะปลูก  ทางด้านอาหาร  HERBS หมายถึงเครื่องเทศหรือผักที่ใช้แต่งรสหรือกลิ่นอาหาร  แต่ทางด้านยา HERBS มีความหมายที่เฉพาะเจาะจง 

คำจำกัดความที่ถูกต้องที่สุดของ 

HERBS คือ ยาที่มาจากพืช  ใช้รักษาโรคซึ่งมักเป็นโรคเรื้อรังหรือเพื่อบำรุงรักษาสุขภาพให้แข็งแรง

ด้านกฎหมายสมุนไพรยังจัดเป็นกลุ่มพิเศษ  คือ กลุ่มอาหาร และกลุ่มผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร  หากสมุนไพรใช้เพื่อการรักษาหรือบรรเทาอาการโรค  หรือใช้เสริมสุขภาพ (เกี่ยวข้องกับการวินิจฉัยหรือป้องกันโรค)  จะจัดเป็นยา  อย่างไรก็ดีมีผลิตภัณฑ์สมุนไพรจำนวนหนึ่งที่เป็นยาหรืออาหารหรือเป็นทั้งยาและอาหาร  ขึ้นอยู่กับจุดประสงค์ของผู้ใช้  ตัวอย่างเช่น  กระเทียม  หากใช้เพื่อแต่งกลิ่นและรสอาหาร  กรณีนี้ชัดเจนว่า  กระเทียมเป็นอาหาร  เมื่อใช้ผลิตภัณฑ์กระเทียมควบคุมความดันโลหิตหรือระดับโคเลสเตอรอลที่สูง  กรณีนี้กระเทียมจัดเป็นยา (ในประเทศเยอรมนี)  และจัดเป็นผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร (ในสหรัฐอเมริกา)  จึงเป็นไปได้ที่ผู้บริโภคบางรายใช้กระเทียมเป็นทั้งอาหารและยาในเวลาเดียวกัน  ชาวอเมริกันดื่มน้ำพรุนเป็นเครื่องดื่มยามเช้า  และเป็นยาระบาย

คุณภาพของสมุนไพร

สิ่งสำคัญที่สุดในเรื่องสมุนไพร  คือ  ความถูกต้องของพืชสมุนไพรและคุณภาพที่เหมาะสม  สมุนไพรต้องไม่มีการปนปลอม  (Adulterant)  หรือเป็นสมุนไพรทดแทน (Substitution)  สมุนไพรที่ใช้กันแพร่หลายในปัจจุบันเคยปรากฏอยู่ในเภสัชตำรับ  เช่น  USP (The United States Pharmacopeia) และ NF (The National Formulary)  ในรูปโมโนกราฟ (monograph)  ซึ่งถือเป็นมาตรฐานของสมุนไพร 

โลกสมุนไพรปัจจุบันยังขาดมาตรฐาน  สมุนไพรมากมายในประเทศที่กำลังพัฒนาถูกเก็บรวบรวมโดยชาวบ้าน  และซื้อขายด้วยชื่อสามัญ (common name)  ไม่มีการพิสูจน์ความถูกต้องของพืชและคุณภาพ  สมุนไพรถูกจำหน่ายในรูปทั้งต้น  เป็นชิ้นหรือบดเป็นผง  เมื่อพิจารณาถึงมาตรฐาน (standardization)  ของสมุนไพรหรือสารสกัดสมุนไพร  ก็พบว่ามีความแตกต่างกันอย่างมากในเรื่องความเข้มข้นของสารที่เสดงฤทธิ์ในล็อต (lot หรือ batch) ต่างๆ ของสมุนไพรที่คาดว่าเป็นชนิดเดียวกัน  ที่สำคัญยังมีความเปลี่ยนแปลงเนื่องจากสายพันธุ์

ตัวอย่างสายพันธุ์เปปเปอมินต์ (peppermint)  ที่ต่างกันจะให้ปริมาณน้ำมันหอมระเหยต่างกัน  แม้ว่าเงื่อนไขของสิ่งแวดล้อมที่มันเจริญเติบโต  และเวลาที่เก็บเกี่ยว  การเตรียมสมุนไพรก็มีผลต่อคุณภาพ  องค์ประกอบเคมีบางชนิดไม่ทนความร้อน  สมุนไพรที่มีองค์ประกอบเคมีเช่นนี้ต้องทำให้แห้งที่อุณหภูมิต่ำ  หากอบสมุนไพรให้แห้งช้าๆ  สารสำคัญที่ถูกทำลายได้ด้วยเอนไซม์จะคงทนอยู่ได้เป็นระยะเวลานานระยะหนึ่ง 

วิธีการประกันคุณภาพสมุนไพร  ก็คือ  การวิเคราะห์ประมาณสารสำคัญในสมุนไพร  ถ้าเราทราบสารสำคัญที่แสดงฤทธิ์ในสมุนไพร  ก็สามารถแยกและวิเคราะห์ได้ด้วยวิธีที่เหมาะสม  แต่ถ้าไม่ทราบสารสำคัญที่แสดงฤทธิ์  หรือเห็นสารผสมที่ซับซ้อน  หรือไม่มีสารที่เป็น marker ให้ใช้วิธีวิเคราะห์ทางชีวภาพ (biological analysis) ดังเช่นที่ให้วิเคราะห์ใบดิจิตาลิส  อย่างน้อยก็เห็นวิธีการขั้นต้น  เมื่อเราทราบความแรงของสมุนไพร 
ก็สามารถผสมกับตัวอย่างที่มีความแรงอ่อนหรือมากกว่า  เพื่อให้ได้ผลิตภัณฑ์ที่มีฤทธิ์ตามที่กำหนด

มาตรฐานของคุณภาพผลิตภัณฑ์สมุนไพรขึ้นกับชื่อเสียงของผู้ผลิต  ผู้บริโภคควรซื้อผลิตภัณฑ์สมุนไพรที่ระบุปริมาณของสารสกัดสมุนไพรมาตรฐาน (standardized plant extract)  ควรมีฉลากที่แสดงชื่อวิทยาศาสตร์ของสมุนไพร  ชื่อและที่อยู่ของผู้ผลิต  หมายเลยล็อต (lot หรือ batch)
ที่ผลิต  วันที่ผลิต  และวันหมดอายุ

เอกสารอ้างอิง  การใช้ผลิตภัณฑ์สมุนไพรอย่างเหมาะสม  โดย  รศ.ดร. วีณา จิรัจฉริยากูล